بیوفیدبک یک روش درمانی است که به بیماران آموزش داده می‌شود تا تکنیک‌های مدیریت درد و استرس را یاد بگیرند. این روش به بیماران کمک می‌کند تا مهارت‌های لازم برای کاهش واکنش‌های استرسی بدن، متعادل ساختن سیستم عصبی، افزایش تن‌آرامی و بهتر کنترل کردن درد و علائم جسمی را به دست آورند.
بیوفیدبک یک تکنیک ایمن و بدون درد است که بیماران را از سیگنال‌ها یا پیام‌های بدن مانند ضربان قلب، تنفس و تنش عضلانی آگاه‌تر می‌کند. این سیگنال‌ها معمولاً هنگام مواجهه بدن با چالش‌های جسمی یا هیجانی در قالب بخشی از سیستم واکنش بدن به استرس فعال می‌شوند. این فرایند به عنوان فعال‌سازی سیستم عصبی سمپاتیک شناخته می‌شود.
این مقاله شامل اطلاعات مقدماتی درباره سازوکار عملکرد بیوفیدبک و روش‌های استفاده از آن برای درمان عارضه‌های مختلفی مانند درد مزمن، اعتیاد به مشروبات الکلی و یا مواد مخدر و اختلال‌های دیگر است. همچنین پس از مطالعه این مقاله با روش انجام بیوفیدبک، هزینه تقریبی درمان بیوفیدبک و دیگر نکات مهم مرتبط با استفاده از این روش درمانی آشنا خواهید شد.
سازوکار عملکرد بیوفیدبک
درمانگر یا تکنیسین مجرب بیوفیدبک روش انجام درمان و مکانیسم اثرگذاری آن را برای‌تان توضیح می‌دهد؛ سپس نمایشگری را با استفاده از حسگرهایی موسوم به الکترود به شما متصل می‌کند. این الکترودها فرایندهای زیستی بدن را دریافت می‌کنند و روی صفحه نمایشگر نشان می‌دهند. این عمل کاملاً بدون درد است. حسگرها معمولاً پچ‌های چسبداری هستند که متخصص آنها را روی نقاط خاصی از پوست بدن می‌گذارد. نوع نمایشگر و حسگرهای مورد استفاده به نیازها و اهداف خاص درمان بستگی دارد.
بیوفیدبک درمانی فعال است؛ به این معنا که بیمار نقش فعالی در درمان دارد و منفعل نیست. متخصص بیمار را با کمک به تصویرسازی ذهنی یا حرف زدن درباره سناریوهای خاص راهنمایی می‌کند و از او می‌خواهد که با نگاه کردن به فیدبک منعکس شده روی نمایشگر، به واکنش‌های بدنش در زمان تحمل استرس یا بالعکس هنگام آرامش توجه کند. برای مثال اگر روی ضربان قلب متمرکز شوید، متوجه می‌شوید که ضربان قلبتان هنگام استرس بالا می‌رود؛ در این حالت نمایشگر چشمک می‌زند یا صدای بوق به گوش می‌رسد و به این ترتیب متوجه می‌شوید که استرس تا چه حد باعث بالا رفتن ضربان قلبتان شده است.
سپس درمانگر به بیمار یاد می‌دهد که چگونه حالت‌های استرس و تن‌آرامی را در بدنش شناسایی کند. بیمار و متخصص همراه با هم به روشی فعال و آگاهانه برای آرام کردن بیمار کار می‌کنند. بیمار می‌تواند پیشرفتش را روی نمایشگر مشاهده کند. هدف از بیوفیدبک این است که بیمار از اتفاقات درون بدنش آگاه شود و به ابزار کارآمدی برای آرام کردن خود، بدون استفاده از نمایشگر مجهز شود. سپس بیمار می‌تواند برای غلبه بر مشکلات مرتبط با سلامتی در زندگی روزمره از این تکنیک‌ها بهره بگیرد.
رویکردها و دستگاه‌های مورد استفاده در بیوفیدبک
در بیوفیدبک از رویکردها و دستگاه‌های زیر استفاده می‌شود:
- نوار مغز یا الکتروانسفالوگرام (EEG): نوار مغز امواج مغز را در حالت‌های ذهنی مختلف ثبت می‌کند. به این عمل نوروفیدبک می‌گویند.
- نوار قلب یا الکتروکاردیوگرام (ECG): نوار قلب ضربان قلب را ثبت می‌کند. نوار قلب بسیار پرکاربرد است؛ ممکن است از شما هم قبلاً در بیمارستان یا مطب پزشک نوار قلب گرفته شده باشد.
- نوار عصب و عضله یا الکترومیوگرام (EMG): نوار عصب و عضله تنش عضلانی را شناسایی می‌کند.
- پنوموگراف: این دستگاه نرخ تنفس و انبساط قفسه سینه را اندازه‌گیری می‌کند.
- فوتوپلتیسموگرافی (PPG): جریان خون در این روش اندازه‌گیری می‌شود.
- بیوفیدبک حرارتی: حسگرهای بیوفیدبک حرارتی معمولاً به انگشتان دست یا پای بیمار متصل می‌شود. عموماً از دماسنج برای اندازه‌گیری دما استفاده می‌شود. بیوفیدبک حرارتی برای درمان بعضی اختلال‌های گردش خون کاربرد دارد. دما غالباً هنگام تحمل استرس افت می‌کند، بنابراین توجه به کاهش دما می‌تواند هنگام متمرکز شدن روی تن‌آرامی مفید باشد.
- آموزش واکنش گالوانیک پوست: حسگرها میزان تعریق پوست را حین آموزش واکنش گالوانیک پوست تعیین می‌کنند. هنگام مضطرب و عصبی بودن یا استرس داشتن بیشتر عرق می‌کنیم. ویژگی‌های الکتریکی پوست در روش الکترودرموگرافی (EDG) تعیین می‌شود.
- هموانسفالوگرافی (HEG): میزان خون اکسیژن‌دار و بی‌اکسیژن مغز در این روش بیوفیدبک اندازه‌گیری می‌شود.
- ریوانسفالوگرافی (REG): REG جریان خون مغز را اندازه‌گیری می‌کند.
تکنیک‌های تن‌آرامی مورداستفاده در بیوفیدبک به تخصص درمانگر و نیازهای بیماری بستگی دارد. متخصصان بیوفیدبک معمولاً از تکنیک‌های زیر بهره می‌گیرند:
- تمرین‌های تنفسی: درمانگر برای انجام دادن تمرین‌های تنفسی ساده راهنمایی‌تان می‌کند؛ معمولاً انجام این تمرین‌ها مستلزم آهسته کردن سرعت تنفس است. ممکن است درمانگر از شما بخواهد که نفس عمیق بکشید و بازدم را به آهستگی انجام بدهید. این شیوه تنفس به رسیدن به حالت تن‌آرامی و آرامش کمک می‌کند.
- ذهن‌آگاهی: ذهن‌آگاهی گونه‌های فراوانی دارد که همگی آنها بر حضور در لحظه و نگران نبودن درباره گذشته یا آینده متمرکز است. ذهن‌آگاهی حول محور آرام و راحت بودن می‌چرخد و کارآمد بودن برای رفع استرس فقط یکی از مزایای متعدد آن است.
- تن‌آرامی عضلانی پیشرونده (PMR): در این روش از بیمار خواسته می‌شود که هر گروه عضلانی را ابتدا منقبض و سپس شل کند. PMR برای رفع انقباض عضلات و شل و آرام کردن کل بدن مفید است.
- تصویرسازی ذهنی هدایت‌شده: درمانگر از بیمار می‌خواهد که سناریوهای خاصی را برای آرام کردن ذهن و بدن تصور کند.
کاربردهای بیوفیدبک
بیوفیدبک برای طیف وسیعی از اختلال‌ها و عارضه‌های گوناگون مفید است. اثربخشی کاربردهای مختلف بیوفیدبک به طور گسترده در مطالعات متعدد بررسی شده است. اختلال نقص توجه بیش‌فعالی (ADHD)، الکلیسم، اضطراب، آرتریت، آسم، فلج مغزی، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD)، درد مزمن، یبوست، اعتیاد به مواد مخدر، صرع یا تشنج، فیبرومیالژی، سردرد یا میگرن، فشار خون بالا، بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع، بی‌خوابی یا اختلالات خواب، سندرم روده تحریک‌پذیر، نشت مدفوع، استرس، سکته مغزی، سوءاستفاده مواد مخدر، ضایعه مغزی ناشی از سانحه و اختلال مفصل فکی و گیجگاهی (TMJ/TMD) از جمله عارضه‌های شایعی هستند که بیوفیدبک برای درمانشان مفید است.
بیوفیدبک برای رفع علائم ناشی از قطع مصرف مواد مخدر یا الکل نیز موفق عمل کرده است. چون ترک اعتیاد و خماری غالباً به استرس و ناراحتی جسمی و تشدید واکنش‌های غیرارادی دامن می‌زند، بیوفیدبک برای رفع علائم شایعی مانند اضطراب، افسردگی، درد مزمن، بی‌خوابی و بی‌قراری مفید است. همچنین بیوفیدبک ولع غیرقابل‌کنترل بیماران را برای مصرف مواد مخدر و الکل کاهش می‌دهد، هیجانات و خلق و خو را کنترل می‌کند، رفتارهای تکانشی را کاهش می‌دهد، به مدیریت استرس کمک می‌کند و احتمال برگشت به اعتیاد را به حداقل می‌رساند.
جلسات بیوفیدبک
بیوفیدبک اغلب به عنوان یک بخش از برنامه‌های فیزیوتراپی استفاده می‌شود؛ با این حال، ممکن است پزشک معالجتان شما شما را به یک متخصص بیوفیدبک معرفی کند تا جلسات درمانی بیوفیدبک را در یک کلینیک یا بیمارستان انجام دهید. معمولاً هر جلسه بیوفیدبک بین 30 تا 60 دقیقه طول می‌کشد. تعداد جلسات مورد نیاز برای بیوفیدبک به نوع بیماری و واکنش بیمار به درمان بستگی دارد. برخی بیماران ممکن است به 8 تا 10 جلسه بیوفیدبک نیاز داشته باشند، اما برخی دیگر ممکن است نیاز به 20 جلسه درمان داشته باشند تا به نتایج بلندمدت دست یابند.
آیا بیوفیدبک به صورت خودکار عمل می‌کند؟
هرچند برخی بیماران تن‌آرامی فوری را تجربه می‌کنند، عده‌ای باید بیوفیدبک را تکرار کنند تا اثر کامل درمان بر بدنشان مشخص شود. لازم است بیمار مرتب تمرین کند تا بدن و مغزش به اثرهای آرام‌بخشی بیوفیدبک سریع‌تر واکنش نشان بدهد.
عوارض جانبی بیوفیدبک و ملاحظات دیگر
بیوفیدبک به عنوان یک روش ایمن و بدون عوارض جانبی شدید معمولاً شناخته می‌شود، اما برخی از عوارض جانبی ناخوشایند پس از نوروفیدبک گزارش شده است. این عوارض شامل رویاهای زنده، خستگی ذهنی، حالت تهوع، سرگیجه و حساسیت به نور می‌شود، به ویژه در بیماران دچار آسیب‌دیدگی سر.
بیوفیدبک به صورت هدفمند مشکلات خاص را درمان می‌کند و به دلیل عدم ورود مواد خطرناک به بدن، عوارض جانبی به حداقل می‌رسد. با این حال، بیوفیدبک برای همه مناسب نیست و بر روی بیماران دارای مشکلات خاص، به ویژه بعضی از ناراحتی‌های پوستی و اختلالات ریتم قلب، تأثیر نمی‌گذارد. بنابراین قبل از شروع درمان، حتماً با پزشک معالجتان درباره مزایا و معایب بیوفیدبک مشورت کنید تا از مناسب بودن آن با توجه به شرایط خاص خود مطمئن شوید.
بیوفیدبک باید به عنوان مکمل درمان‌های پزشکی و دارویی در نظر گرفته شود و نباید آن را به عنوان درمان جایگزین در نظر بگیرید. بنابراین، معمولاً توصیه می‌شود که بیوفیدبک به عنوان بخشی از طرح درمانی جامع در کنار درمان‌های قدیمی استفاده شود. اگر بیوفیدبک موثر باشد، می‌تواند به کنترل علائم بیماری یا کاهش مصرف داروهای لازم برای کنترل علائم کمک کند. با این حال، هرگز درمان دارویی را خودسرانه و بدون مشورت با پزشک متوقف نکنید.
